छत्रपती शिवाजी महाराज जयंती | Chhatrapati Shivaji Maharaj

Chhatrapati Shivaji Maharaj हे केवळ एक योद्धा नव्हते, तर ते एक महान स्वराज्य संस्थापक, कुशल प्रशासक आणि जनतेच्या मनातील खरा राजा होते. १६३० मध्ये जन्मलेले शिवाजी महाराज यांनी हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना साकार करत मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. त्यांच्या पराक्रमाने, युद्धकौशल्याने आणि दूरदृष्टीमुळे ते इतिहासात अजरामर झाले.

शिवाजी महाराजांनी केवळ स्वराज्य स्थापनेपुरते मर्यादित न राहता, त्याच्या संरक्षणासाठी एक प्रभावी प्रशासन व लष्करी तंत्र विकसित केले. मुघल, आदिलशाही आणि इंग्रजांशी यशस्वी संघर्ष करत त्यांनी स्वतंत्र राज्य निर्माण केले. आजही त्यांचे विचार, युद्धनीती आणि प्रशासन भारतीय जनतेसाठी प्रेरणादायक आहेत.

बालपण आणि शिक्षण (Childhood and Education)

शिवाजी महाराजांचा जन्म १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी पुणे जिल्ह्यातील शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. शिवाजी महाराज जयंती शुभेच्छा मराठी मध्ये.त्यांचे वडील शाहजीराजे भोसले हे आदिलशाही दरबारी सरदार होते, तर त्यांची माता जिजाबाई अत्यंत धार्मिक आणि कर्तव्यदक्ष होत्या.

जिजाबाईंनी शिवाजी महाराजांवर रामायण, महाभारत आणि विविध धार्मिक ग्रंथांचे संस्कार केले. त्यामुळे त्यांच्या मनात न्याय, सत्य आणि धर्मभावना रुजली. दादोजी कोंडदेव यांच्याकडून त्यांनी युद्धकला, घोडेस्वारी आणि प्रशासनातील बारकावे शिकले.

लहानपणापासूनच त्यांनी स्वराज्य स्थापन करण्याचा निश्चय केला होता. त्यांचे शिक्षण केवळ शस्त्रविद्या आणि युद्धतंत्रपुरते मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी कूटनीती, प्रशासन आणि नेतृत्वगुणही आत्मसात केले.

छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे कुटुंब (Shivaji Maharaj Family)

छत्रपती शिवाजी महाराज हे मराठा साम्राज्याचे संस्थापक होते. त्यांचे कुटुंब मराठा इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचे होते. खाली त्यांचे कुटुंबीय दिले आहेत:

१. पूर्वज (Ancestors)
माळोजी राजे भोसले – शिवाजी महाराजांचे आजोबा
शहाजी राजे भोसले – शिवाजी महाराजांचे वडील, एक पराक्रमी सरदार
जिजाबाई (राजमाता जिजाऊ) – शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री, स्वराज्याची प्रेरणा

२. पत्नी (Wives)
सईबाई निंबाळकर – संभाजी महाराजांच्या मातोश्री
सोयराबाई मोहिते – राजाराम महाराजांच्या मातोश्री
पुतळाबाई – शिवाजी महाराजांच्या प्रमुख पत्नींपैकी एक
सगुणाबाई – इतर पत्नींपैकी एक
लक्ष्मीबाई – इतर पत्नींपैकी एक

३. संतती (Children)
संभाजी महाराज – छत्रपती शिवाजी महाराजांचे थोरले पुत्र व उत्तराधिकारी
राजाराम महाराज – शिवाजी महाराजांचे धाकटे पुत्र, स्वराज्यासाठी संघर्ष केला
सखुबाई – शिवाजी महाराजांची कन्या

४. नातवंडे (Grandchildren)
शिवाजी दुसरे (शिवाजी राजाराम भोसले) – राजाराम महाराजांचे पुत्र
शाहू महाराज – संभाजी महाराजांचे पुत्र, पुढील मराठा साम्राज्याचे शासक

५. भाऊ (Brothers)
व्यंकोजी भोसले (एकोजी भोसले) – शहाजी राजेंच्या दुसऱ्या पत्नीच्या पुत्र, तंजावरच्या भोसले घराण्याचे संस्थापक

स्वराज्य स्थापना (Establishment of Swarajya)

शिवाजी महाराजांनी १६४५ मध्ये, वयाच्या अवघ्या १५ व्या वर्षी, स्वराज्य स्थापनेचा संकल्प केला. त्यांनी सर्वप्रथम तोरणा किल्ला जिंकून आपल्या विजययात्रेस सुरुवात केली. त्यानंतर त्यांनी एकामागून एक किल्ले जिंकत स्वराज्याची पायाभरणी केली.

तोरण्यानंतर पुरंदर, रायगड, राजगड आणि अनेक किल्ल्यांवर त्यांनी स्वराज्याचा झेंडा फडकवला. स्वराज्याच्या स्थापनेसाठी त्यांनी जनतेचा सक्रिय सहभाग मिळवला. महाराजांचा विश्वास होता की, लोकशाहीप्रधान आणि आत्मनिर्भर राज्यच टिकू शकते.

मुघल आणि आदिलशाही विरुद्ध संघर्ष (Struggles Against Mughals and Adilshahi)

शिवाजी महाराजांच्या वाढत्या ताकदीमुळे मुघल आणि आदिलशाही सत्ताधीश भयभीत झाले.

• अफजल खानाचा वध (1659): आदिलशाहीचा सरदार अफजल खान शिवाजी महाराजांना धोका देण्याच्या उद्देशाने प्रतापगडावर आला. मात्र, महाराजांच्या दूरदृष्टीमुळे त्यांनी अफजल खानाचा वध करून मोठा विजय मिळवला.
• शाइस्ताखानावर हल्ला (1663): मुघल सरदार शाइस्ताखान पुण्यात राहत होता. शिवाजी महाराजांनी त्याच्यावर अचानक छापा टाकून त्याला पराभूत केले.
• आग्र्याहून सुटका (1666): औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना आग्र्यात कैद केले होते. मात्र, आपल्या चातुर्याने आणि धैर्याने महाराज तिथून सुटून पुन्हा स्वराज्यात परतले.
• मुघलांविरुद्ध संघर्ष: औरंगजेबाशी दीर्घकाळ संघर्ष करत त्यांनी मराठा साम्राज्याचा विस्तार केला.

युद्धनीती आणि प्रशासन (Military Strategy and Governance)

शिवाजी महाराजांची युद्धनीती आणि प्रशासन भारतातील अन्य राजांपेक्षा वेगळी व आधुनिक होती.

• गनिमी कावा: शिवाजी महाराजांनी ‘गनिमी कावा’ ही युद्धनीती वापरली. यात अचानक हल्ला करून शत्रूला नामोहरम करण्याचे तंत्र होते.
• किल्ल्यांचे महत्त्व: त्यांनी ३५० हून अधिक किल्ल्यांचे जाळे निर्माण केले. प्रत्येक किल्ल्यावर स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी भक्कम व्यवस्था होती.
• नौदलाची स्थापना: महाराजांनी कोकण किनारपट्टीच्या सुरक्षेसाठी पहिल्यांदाच भारतीय नौदल स्थापन केले.
  प्रशासन व्यवस्था: त्यांनी न्यायप्रिय प्रशासन निर्माण केले, जे सामान्य जनतेसाठी अनुकूल होते.

राज्याभिषेक आणि सुवर्णकाळ (Coronation and Golden Era)

शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक ६ जून १६७४ रोजी रायगडावर पार पडला. हिंदवी स्वराज्याचे पहिले छत्रपती म्हणून त्यांची निवड झाली. या सोहळ्यास संपूर्ण भारतभरातील राजे, सरदार आणि धर्मगुरू उपस्थित होते.

Chhatrapati Shivaji Maharaj यांची नवीन नाणी (होणाजी आणि शिवराई) चलनात आणली, न्यायव्यवस्थेत सुधारणा केली आणि हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना प्रत्यक्षात आणली. त्यांनी समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना समान हक्क दिले आणि धर्मनिरपेक्षतेचे उदाहरण घालून दिले.

शिवमुद्रा – स्वराज्याचा अभिमान

शिवमुद्रा ही छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची प्रतीकात्मक मुद्रा आहे. १६७४ मध्ये रायगडावर झालेल्या राज्याभिषेकाच्या वेळी ती अधिकृतपणे स्वीकारण्यात आली. यावर “प्रतिपदाचंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता। शाहसूनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते॥” हा श्लोक अंकित होता, जो स्वराज्याच्या सतत वाढत्या सामर्थ्याचा प्रतीक आहे. शिवमुद्रेला राज्याच्या अधिकृत कागदपत्रांवर आणि नाण्यांवर स्थान देण्यात आले. ही मुद्रा मराठ्यांच्या स्वाभिमान, पराक्रम आणि स्वातंत्र्याचे प्रतीक आहे. आजही शिवमुद्रा महाराष्ट्राच्या अस्मितेचे प्रतिक आहे आणि मराठा परंपरेचा अभिमान वाढवते.

शिवाजी महाराज अष्टप्रधान ( Chhatrapati Shivaji Maharaj Council of Eight Ministers)

अष्टप्रधान	नाव	अष्टप्रधान यांचे कार्य
पेशवा (Prime Minister)	मोरोपंत त्रिंबक पिंगळे	सामान्य प्रशासन
अमात्य (Finance Minister)	निलो सोनदेव	सार्वजनिक खाती राखणे
मंत्री (Home Mister)	त्रंबक पंत	न्यायालयीन नोंदी ठेवणे
सुमंत  (Foreign Secretary)	सोनोपंत त्रिंबकपंत	इतर राज्यांशी संबंध
सचिव  (Home Secretary)	अण्णाजी दत्तो	राजाच्या पत्रव्यवहाराचे व्यवस्थापन करणे
पंडितराव (Religious Affairs)	रघुनाथराव पंडित	धार्मिक बाबी
न्यायाधीश (Chief Justice)	निराजी रावजी	नागरी आणि लष्करी न्याय
सेनापती (Commander-in-Chief)	हंबीराव मोहिते	राजाच्या सैन्याशी संबंधित सर्व बाबी

शिवाजी महाराजांचा वारसा (Legacy of Shivaji Maharaj)

शिवाजी महाराजांचे निधन ३ एप्रिल १६८० रोजी झाले. मात्र, त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांचा वारसा मराठा साम्राज्यात पुढे नेला गेला.

संभाजी महाराजांचा पराक्रम: संभाजी महाराजांनी मुघलांविरुद्ध लढा देत स्वराज्य टिकवून ठेवले.
मराठा साम्राज्याचा विस्तार: पुढील पेशव्यांनी त्यांच्या तत्वांवर चालत भारतभर मराठा साम्राज्याचा विस्तार केला.
आजच्या काळातील प्रेरणा: आजही शिवाजी महाराजांचे विचार, त्यांचे युद्धतंत्र आणि प्रशासन यांचा अभ्यास केला जातो. त्यांच्या स्वराज्य संकल्पनेवर आधुनिक व्यवस्थापन आणि नेतृत्वशास्त्र आधारित आहे.

FAQ | वारंवार विचारलेले प्रश्न माझा